بیماری سن گندم: دشمن خاموش مزارع و راهکارهای موثر برای کنترل آن
بیماری سن گندم یکی از مهم‌ترین آفات غلات به‌ویژه گندم و جو است که با تغذیه از شیره دانه‌ها، به کمیت و کیفیت محصول آسیب می‌رساند
گندم یکی از کهن‌ترین و پراهمیت‌ترین محصولات کشاورزی است که از آغاز تمدن بشری تاکنون به‌عنوان غذای اصلی میلیون‌ها انسان در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفته است. این گیاه ارزشمند نه تنها منبع تأمین انرژی و مواد مغذی برای انسان است، بلکه پایه بسیاری از غذاهای روزمره همچون نان، ماکارونی و بیسکوییت را تشکیل می‌دهد.
گندم به‌دلیل تطبیق‌پذیری بالا با شرایط متنوع اقلیمی، نقشی حیاتی در امنیت غذایی جهانی ایفا می‌کند و به‌عنوان یک کالای استراتژیک، تأثیر چشمگیری بر اقتصاد و معیشت انسان‌ها دارد. ارزش گندم فراتر از یک محصول کشاورزی است؛ این گیاه، ستون استواری برای پایداری تغذیه و توسعه جوامع بشری محسوب می‌شود.
بیماری سن گندم چیست؟
بیماری سن گندم یکی از چالش‌های مهم کشاورزی است که تأثیر قابل‌توجهی بر تولید و کیفیت محصول گندم دارد. این بیماری که توسط حشره‌ای به نام Eurygaster integriceps ایجاد می‌شود، هم در مرحله رشد گیاه و هم در زمان برداشت خسارات زیادی به بار می‌آورد. بیماری سن گندم با تغذیه مستقیم از شیره دانه‌ها و انتقال آنزیم‌های مخرب به داخل دانه، موجب کاهش وزن، چروکیدگی دانه‌ها و افت کیفیت محصول نهایی می‌شود. از مهم‌ترین اثرات این بیماری می‌توان به کاهش خاصیت گلوتن گندم و تأثیر منفی بر کیفیت آرد و نان اشاره کرد که در نهایت ارزش اقتصادی محصول را به شدت کاهش می‌دهد.
یکی از ویژگی‌های مهم بیماری سن گندم این است که در شرایط اقلیمی مساعد، به‌ویژه در مناطق با تابستان‌های گرم و خشک، به سرعت گسترش پیدا می‌کند. این بیماری همچنین به دلیل توانایی بالای آفت در زمستان‌گذرانی در زیر بقایای گیاهی و سازگاری با شرایط مختلف، کنترل دشواری دارد.
برای مقابله با بیماری سن گندم، باید از روش‌های متنوعی استفاده کرد. کنترل زراعی، مانند مدیریت بقایای گیاهی و تناوب زراعی، می‌تواند نقش مهمی در کاهش جمعیت آفت داشته باشد. از سوی دیگر، روش‌های شیمیایی مانند استفاده از حشره‌کش‌های مناسب، در صورتی که به صورت اصولی و در زمان مناسب انجام شود، در کنترل بیماری سن گندم بسیار مؤثر است. همچنین بهره‌گیری از دشمنان طبیعی این آفت، مانند زنبورهای پارازیتوئید، به عنوان یکی از راهکارهای زیست‌محیطی برای کنترل بیماری سن گندم توصیه می‌شود.
این آفت از خانواده Scutelleridae و راسته Hemiptera (بال‌نیم‌داران) است و در بسیاری از مناطق جهان، به‌ویژه مناطق گرم و خشک، مانند خاورمیانه، آسیای میانه و شمال آفریقا، مشاهده می‌شود.
مشخصات ظاهری حشره سن گندم
1. رنگ حشره:
رنگ بدن: قهوه‌ای مایل به خاکستری یا زرد کمرنگ
ممکن است الگوهای لکه‌دار یا خطوطی روی بدن وجود داشته باشد که به استتار در محیط طبیعی کمک می‌کند.
2. سر
سر کوچک و مثلثی‌شکل است و نسبت به بدن عرض کمتری دارد.
دارای یک جفت چشم مرکب بزرگ در دو طرف سر
3. بدن:
بدن بیضی‌شکل، پهن و مسطح است
طول بدن بین 11 تا 13 میلی‌متر است
بدن حشره به دو بخش کاملاً مشخص: نیم‌تنه (Thorax) و شکم (Abdomen) تقسیم می‌شود.
4. تخم‌گذاری و تعداد تخم‌ها:
هر حشره ماده در طول زندگی خود حدود 60 تا 100 تخم می‌گذارد.
تخم‌ها به‌صورت دسته‌ای (معمولاً 14 تا 28 عدد در هر دسته) روی برگ‌ها یا ساقه‌های گیاه گندم قرار می‌گیرند.
5. رنگ تخم‌ها:
تخم‌ها در ابتدا سبز روشن یا زرد مایل به سبز هستند.
پس از مدتی، رنگ تخم‌ها به قهوه‌ای یا خاکستری تیره تغییر می‌کند که نشان‌دهنده نزدیک شدن به زمان خروج پوره‌ها است.
6. تغییر رنگ تخم و تأثیر آن بر محصول:
زمان تغییر رنگ تخم: این تغییر معمولاً با رشد جنین داخل تخم مرتبط است و نشان‌دهنده آمادگی برای تفریخ (خروج پوره‌ها) است.
اثر حشره روی محصول:
سن گندم با خرطوم خود شیره دانه‌های گندم را مکیده و باعث می‌شود دانه‌ها پوک یا چروکیده شوند.
این تغذیه کیفیت محصول را کاهش داده و آن را غیرقابل استفاده برای نانوایی می‌کند، زیرا آنزیم‌های ترشح شده توسط سن در حین تغذیه موجب تغییر در ترکیب پروتئین و کاهش چسبندگی آرد می‌شود.
7. تأثیر پوره‌ها و حشرات بالغ:
پوره‌ها و حشرات بالغ هر دو خسارت‌زا هستند، اما شدت آسیب در مرحله دانه‌دهی محصول بیشتر است.
خسارت ناشی از تغذیه حشره باعث کاهش کمیت و کیفیت گندم می‌شود.
8. شکل و محل تخم‌گذاری:
تخم‌ها به شکل بشکه‌ای یا استوانه‌ای کوچک هستند و به‌صورت منظم در ردیف‌هایی کنار هم روی برگ‌ها یا ساقه‌های گیاه گندم چسبیده‌اند.
سطح تخم‌ها گاهی دارای فرورفتگی‌های بسیار ریز است که با چشم غیرمسلح به‌سختی قابل مشاهده است.
9. زمان تخم‌گذاری و تفریخ تخم‌ها:
تخم‌گذاری معمولاً در بهار و با شروع گرم شدن هوا انجام می‌شود.
تخم‌ها طی 4 تا 10 روز (بسته به دما و شرایط محیطی) به پوره تبدیل می‌شوند.
10. تغذیه و الگوی خسارت:
سن گندم عمدتاً در مرحله شیری دانه گندم (مرحله حساس) خسارت وارد می‌کند.
تغذیه حشره بالغ باعث تغییر رنگ دانه‌های گندم به قهوه‌ای یا سیاه می‌شود که به‌عنوان لکه سن‌زدگی شناخته می‌شود.
این خسارت علاوه بر کاهش وزن دانه، کیفیت آسیابانی و پخت نان را به‌شدت کاهش می‌دهد.
11. زیست‌شناسی و رفتار زمستان‌گذرانی:
حشرات بالغ پس از برداشت محصول به مناطق سردتر و کوهستانی مهاجرت کرده و زیر برگ‌های خشک یا بقایای گیاهی به خواب زمستانی می‌روند.
دی‌اپوز (خواب زمستانی): این مرحله کمک می‌کند تا حشره بتواند شرایط نامساعد زمستان را پشت سر بگذارد و در بهار فعالیت خود را از سر بگیرد.
12. کنترل خسارت:
برای کاهش خسارت ناشی از سن گندم، مدیریت آفت شامل استفاده از آفت‌کش‌ها، رهاسازی دشمنان طبیعی (مانند زنبورهای پارازیتوئید تخم)، و رعایت تاریخ کشت مناسب انجام می‌شود.
روش‌های زراعی مانند از بین بردن بقایای محصول و ممانعت از ورود حشره به مزارع در بهار نیز موثر است.
نحوه خسارت سن گندم به محصولات
حشره کامل سن گندم در دامنه کوه ها و در زیر علفها و بوته ها زمستان را می گذراند و در ابتداي فصل بهار و پس از گرم شدن هوا به سمت مزارع گندم و جو پرواز می کنند.
بیماری سن گندم (Eurygaster integriceps) از مهم‌ترین آفات مزارع گندم و جو است که در مراحل مختلف زندگی خود به محصول آسیب می‌رساند. خسارت این آفت شامل کاهش کمیت و کیفیت دانه‌های گندم است که به‌طور مستقیم بر ارزش اقتصادی محصول تأثیر می‌گذارد.
نحوه خسارت سن گندم به مزرعه
1. خسارت توسط حشرات بالغ:
تغذیه از شیره گیاه در مراحل اولیه رشد:
در اوایل بهار، حشرات بالغ سن گندم از شیره برگ‌ها، ساقه‌ها و جوانه‌های گیاه گندم تغذیه می‌کنند.
این تغذیه باعث زرد شدن، پژمردگی و خشک شدن گیاه می‌شود. در موارد شدید، رشد گیاه متوقف شده و حتی بوته‌ها ممکن است از بین بروند.
تغذیه از دانه‌های در حال تشکیل (مرحله شیری دانه):
در مرحله دانه‌دهی، سن گندم خرطوم خود را وارد دانه‌های در حال تشکیل می‌کند و شیره آنها را می‌مکد.
این تغذیه باعث چروکیدگی دانه‌ها، کاهش وزن دانه و کیفیت آن می‌شود.
در نتیجه، دانه‌های آسیب‌دیده ممکن است پوک شده و به‌طور کامل غیرقابل استفاده شوند.
2. خسارت توسط پوره‌ها:
پوره‌ها (نوزاد سن‌ها) نیز مانند حشرات بالغ از شیره گیاه تغذیه می‌کنند، اما بیشتر به دانه‌ها حمله می‌کنند.
پوره‌ها علاوه بر کاهش وزن و کیفیت دانه، لکه‌هایی روی دانه‌ها ایجاد می‌کنند که به‌عنوان لکه سن‌زدگی شناخته می‌شود.
3. کاهش کیفیت آرد:
تغذیه سن گندم باعث ورود آنزیم‌های خاصی (به‌ویژه آنزیم‌های پروتئولیتیک) به دانه می‌شود.
این آنزیم‌ها ساختار پروتئین گلوتن گندم را تخریب می‌کنند، که باعث کاهش کیفیت آرد و چسبندگی خمیر می‌شود.
آرد تهیه‌شده از دانه‌های سن‌زده برای تولید نان و محصولات نانوایی مناسب نیست.
4. خسارت غیرمستقیم:
حمله سن گندم ممکن است گیاه را در برابر سایر آفات یا بیماری‌ها مانند قارچ‌ها و باکتری‌ها حساس‌تر کند.
این آفت می‌تواند چرخه طبیعی رشد گندم را مختل کند، که به کاهش عملکرد کلی مزرعه منجر می‌شود.
میزان خسارت:
زمان حمله: اگر سن گندم در مراحل حساس (مانند مرحله شیری یا خمیری شدن دانه‌ها) به محصول حمله کند، خسارت بسیار شدیدتر خواهد بود.
شدت خسارت: در صورت طغیان آفت، خسارت می‌تواند به 20 تا 50 درصد کاهش عملکرد محصول منجر شود.
مدیریت خسارت: برای کاهش خسارت بیماری سن گندم، استفاده از روش‌های مدیریت تلفیقی (IPM) شامل کنترل شیمیایی، بیولوژیکی، و زراعی توصیه می‌شود.
روش های کنترل آفت سن گندم
کنترل زراعی (مدیریت زراعی):
این روش با تغییرات در نحوه کشت و مراقبت از مزارع، جمعیت آفت را کاهش می‌دهد:
- زمان‌بندی مناسب کشت: کاشت زودهنگام گندم به رشد سریع‌تر گیاه و کاهش هم‌زمانی مرحله حساس محصول با جمعیت بالای سن کمک می‌کند.
- تناوب زراعی: کشت محصولات غیرمیزبان مانند حبوبات یا کلزا در تناوب با گندم، جمعیت سن را کاهش می‌دهد.
- شخم عمیق: شخم زدن پس از برداشت محصول، بقایای گیاهی و پناهگاه‌های زمستان‌گذرانی آفت را از بین می‌برد.
- پاکسازی مزارع: از بین بردن علف‌های هرز اطراف مزرعه که به‌عنوان منبع غذایی یا پناهگاه آفت عمل می‌کنند.
- مدیریت بقایای محصول: سوزاندن یا دفن بقایای محصول بعد از برداشت برای کاهش مکان‌های زمستان‌گذرانی
2. کنترل با دشمنان طبیعی (کنترل بیولوژیکی):
استفاده از شکارچی‌ها و انگل‌های طبیعی برای کنترل بیماری سن گندم:
- زنبورهای پارازیتوئید (Trissolcus spp.): این زنبورها تخم‌های سن را پیدا کرده و در داخل آنها تخم‌گذاری می‌کنند. لارو زنبور از تخم سن تغذیه کرده و مانع تفریخ آن می‌شود.
- پرندگان شکارگر: گونه‌هایی از پرندگان مانند گنجشک و کلاغ از سن گندم تغذیه می‌کنند و می‌توانند به کنترل جمعیت آفت کمک کنند.
- حشرات شکارگر: برخی از حشرات شکارگر مانند سن شکارگر (Podisus maculiventris) می‌توانند پوره‌ها و حشرات بالغ سن گندم را شکار کنند.
- قارچ‌های بیماری‌زا: استفاده از قارچ‌های بیماری‌زا مانند Beauveria bassiana برای آلوده کردن و نابود کردن حشره
3. مبارزه شیمیایی:
این روش در صورت افزایش بیش از حد جمعیت آفت یا زمانی که سایر روش‌ها کافی نباشند، استفاده می‌شود:
- زمان مناسب سمپاشی: بهترین زمان مبارزه شیمیایی، قبل از مرحله شیری شدن دانه‌های گندم و در هنگام ظهور پوره‌ها است.
- سموم توصیه‌شده: سموم رایج برای کنترل سن گندم شامل:دلتامترین، فنیتروتیون، مالاتیون، دیازینون
- توجه: مقدار و نحوه مصرف سم باید بر اساس توصیه کارشناسان و دستورالعمل کارخانه سازنده انجام شود.
- سمپاشی هدفمند: فقط مناطق آلوده یا بخش‌هایی از مزرعه که تراکم آفت زیاد است، سمپاشی شوند تا از آسیب به محیط زیست و کاهش هزینه‌ها جلوگیری شود.
نکات تکمیلی برای کنترل مؤثر:
ترکیب این روش‌ها (کنترل زراعی، بیولوژیکی و شیمیایی) برای دستیابی به کنترل پایدار و مؤثر توصیه می‌شود.
پایش مزرعه (مانیتورینگ): مرتباً مزرعه بررسی شود تا تراکم آفت و زمان مناسب مبارزه تعیین شود. استفاده بیش از حد از سموم شیمیایی ممکن است منجر به مقاومت آفت شود، بنابراین باید از سموم به‌صورت تناوبی و با دوز مناسب استفاده کرد.
در پایان: بیماری سن گندم یکی از آفات کلیدی محصولات گندم و جو است که مدیریت صحیح آن نیازمند یک برنامه جامع شامل اقدامات زراعی، شیمیایی، و بیولوژیکی است. توجه به زمان‌بندی دقیق و استفاده از روش‌های پایدار می‌تواند به کاهش خسارت این آفت کمک کند و کیفیت و کمیت محصول را بهبود بخشد.